برگی از تاریخچه آیین‌های سنتی عزاداری محرم در خراسان جنوبی

به گزارش نگاه خراسان جنوبی، این روزها خراسان جنوبی حال و هوای دیگری دارد. کوچه به کوچه و خیابان به خیابان جامه عزا به تن کرده و پرچم های《یا حسین (ع)》دلت را به بین‌الحرمین می‌برد. گویی در و دیوار شهر با تو سخن می گویند و مصیبت‌های دشت کربلا را بازگویی می‌کنند.

این روزها صدای لبیک یا حسین در خراسان جنوبی طنین انداز شده و عاشقان امام حسین (ع) در نقاط مختلف این دیار کویری به عزاداری پرداخته‌اند.

بیرق‌ها و علم‌های سیاه و گاه سبزرنگ بر در و بام تکایا، مساجد، خانه‌ها، مؤسسه‌ها، ادارات و معابر برافراشته شده است. این روزها شهرها و روستاها لباس ماتم بر تن کرده و و با شهدای واقعه کربلا که چهارده قرن پیش در صحرای کربلا رخ داده است ابراز همدردی می‌کنند

خراسان جنوبی از دیرباز به آیین های سنتی در مناسب‌های مختلف معروف بوده‌اند. آیین ها و مراسماتی که نشان از عشق دیرینه مردمان کویرنشین به ائمه اطهار داشته و هر کدام خود نمادی از این دلدادگی‌ها است.

مردم این نقطه از کشور، از گذشتگان دور سنت‌هایی داشته که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می‌شود تا بگویند عشق و مودت شأن به معصومین در هیچ برهه‌ای از تاریخ به فراموشی سپرده نمی‌شود.

قدمت ۲۵۰ ساله 《بیل زنی》در خوسف

بیل زنی خوسف با قدمتی بیش از ۲۵۰ سال، همزمان با ظهرعاشورا برای ابراز محبت دلدادگان حسین ابن علی (ع) برگزار می‌شود.

مرسوم است هر سال همزمان با روز عاشورا نخل‌ها و دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی و بیل‌زنی از محل استقرار هیأت خود به سمت خیابان شهید مطهری به حرکت در می‌آیند و با عزاداری، نوحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی و سردادن شعارها و نوحه‌ها، با نظم خاصی وارد قتلگاه حسینیه صاحب‌الزمانی می‌شوند.

برای برپایی آئین بیل‌زنی در هر یک از دو هیئت خوسف دو دسته ۱۵ نفری که در مجموع چهار دسته هستند، تشکیل می‌شود و هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یکصدا می‌گویند «حیدر علی».

گروه دیگری از عزاداران نیز با حمل کجاوه‌ای بزرگ به عنوان نخل و نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه یا گهواره‌ای کوچک‌تر به نشانه تشییع پیکر طفل شیرخوار آن حضرت، نوحه‌سرایی می‌کنند.

نخل کوچک جلوی نخل بزرگ و دسته‌های بیل‌زنی، سینه‌زنی و زنجیرزنی هم در جلو آنها به طرف محل موسوم به قتلگاه حرکت می‌کنند و در بین راه هیأت و دسته دیگر بیل‌زنی و نخل‌گردانی به استقبال آنها می‌آیند.

این مراسم نماد حزن بی پایان مردم این دیار برای دفن جسم‌های آسمانی، مانده در زیر آفتاب صحرای کربلا است که هر سال در روز عاشورا و تاسوعا خود را در میان سیل عزاداران حسینی برگزار می‌شود.

بنا به گفته مستولیان، مراسم بیل زنی به شماره ۵۰۸-۹۱/۰۶/۲۰ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

شبیه‌خوانی در خراسان جنوبی

به تعزیه «شبیه خوانی » هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی را اجرا می‌کنند. قبل از شبیه‌خوانی عده‌ای مقدمات مجلس را مهیا می‌کنند و ابزار و لوازم شبیه را در جای خود قرار می‌دهند که این کار با عَلَم و خیمه برپا کردن، شروع می‌شود.

وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق (نوعی شیپور) و یا بلندگو و یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند. در حال حاضر در بیشتر مناطقی که شبیه‌خوانی هنوز از رواج نیفتاده، فقط در روز عاشورا این مراسم را اجرا می‌کنند.

مراسم سنگ زنی در قهستان

سنگ‌زنی مراسم عزداری ماه محرم است که در شهرستان درمیان و در شهر قهستان اجرا می‌شود.

سنگ عبارت است از دوتکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد و بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود.

این روستا هشت نفر سنگ‌زن داشته که این کار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذکور باید به‌جای پدر در سنگ‌زنی شرکت نماید

این مراسم از شب پنجم محرم این کار را همراه با هیئت و به همان آهنگ نوحه سینه‌زنی و یا زنجیرزنی انجام می‌دهند، بعضی مواقع نیز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند.

مراسم سنگ‌زنی درخش به شماره ۶۲۶ -۹۱/۹/۲۲ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مراسم تعزیه زعفرجن در بشرویه

تعزیه زعفرجن آیین نمایشی است از زعفرجن که در روز دهم محرم (عاشورا) به همراه تعدادی از اجنه به همراهی و کمک امام حسین (ع) و یارانشان می‌آیند و امام حسین (ع) پیشنهاد وی را قبول نکرده و رد می‌کند.

به محض ورود زعفرجن و چهره به چهره شدن با امام حسین(ع) اجازه ورود به صحنه جنگ می‌خواهد اما امام حسین(ع) در جواب زعفرجن می‌فرماید« خداوند تو را بیامرزد تو به وظیفه‌ات عمل کرده‌ای اما امروز باید حجت تمام شود».

لباس مخصوص توسط بانوان بشرویه‌ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دخترها مننتقل شده) دوخته و آماده می‌شود.

تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفرجن قرار دارد و همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار زعفرجن پشت سر اوست که وسیله‌ای چوبی و چهار ضلعی شکل «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفرجن گرفته است.

این وسیله چوبی به «چرخچه» مشهور است (به این علت نامگذاری شده که شبیه دستگاه نخ ریسی سنتی بوده است) و در پشت سر این دو نفر جنیان دیگر قرار دارند که از نظر رتبه و منزلت با هم فرقی ندارند، این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.

آیین هفت منبر در بیرجند

مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان خراسان جنوبی در غروب روز تاسوعا بر پا می شود.

زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت، منبری که در ایام محرم در آنها مراسم روضه خوانی انجام شده شمع روشن می کنند.

برگزار کنندگان مراسم که خادم های مسجد، حسینیه و یا منزل هستند از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می اندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه می گذارند و یک مجمه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر می گذارند و تشتی خالی را هم در پله دیگر می گذارند.

زن ها در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می روند و پس از نیت کردن، شمع خود را روشن نموده و داخل سینی می گذارند و بعد نذورات خود از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت می ریزند و منبر را زیارت می کنند و به مکان دیگر می روند.

معمولاً در هر مکان فقط یک شمع روشن می کنند ولی اگر مسجدی بسته و یا راه دور باشد احتمال دارد که در یک مکان دو شمع روشن کنند.

نذوراتی که جمع می شود به خادم منبر تعلق دارد و وی باید تا پایان مراسم و خاموش شدن شمع ها در آنجا بماند و هیچ یک از شمع ها را خاموش نکند و صبر کند که شمع ها خاموش شود.

شنیده می‌شود؛ اشک های شمع را هم دور نمی ریزند و در مکانی از مسجد جمع آوری می کنند.

مشعل گردانی در روستای برکوه سربیشه

مشعل در شهرستان بیرجند عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه و یا نفت پرمی‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی به عزاداری می‌پردازند این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود.

در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود، پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.

مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله(ع) روشن بود بر پا می‌کنند.

این دیار مملو از آیین ها و سنت‌هایی است که هر کدام پیامی بزرگ در دل نهفته دارد و گفتن و نوشتن از این دلدادگی‌ها نیز خود ساعت‌ها زمان می‌طلبد.