گزارش مکتوب… سیاهی یاقوت‌های سرخ در تنور گمنامی

به گزارش نگاه خراسان جنوبی، ایران قطب دنیا، و خراسان جنوبی قطب تولید این محصول ارزشمند در ایران است.

زرشک محصولی استراتژیک در سطح جهانی است و بیش از ۹۷ درصد زرشک دنیا در خراسان جنوبی تولید می‌شود.

تنها زرشک بی دانه‌ای که در دنیا تولید می‌شود، در خراسان جنوبی است.
فصل برداشت زرشک حدود یک ماه دیگر در این استان آغاز می‌شود.

البته زرشک محصولی است که در مناطق سردسیری زودتر به عمل می‌آید و این روز‌ها در شهرستان زیرکوه که یکی از شهرستان‌های سردسیر خراسان جنوبی است، کشاورزان در حال برداشت اولین محصول زرشک، برای مصرف تازه خوری هستند.

زرشک از جمله محصولاتی است که برای ارائه به بازار و صادرات باید به صورت خشک تحویل مشتریان شود و تنها مقدار محدودی از آن را می‌توان به صورت تازه به مشتریان فروخت چرا که در حالت تازه ماندگاری آن کوتاه مدت است.

زرشک به دو شیوه خرمنی و بارگاهی خشک می‌شود، زرشک خرمنی معمولا ۱۵ روز تا یک ماه بعد از برداشت خشک می‌شود و آماده عرضه به بازار است، بیشتر زرشک خرمنی پارسال، در ماه‌های آخر سال به بازار عرضه و با قیمت ۸۰ تا ۸۸ هزار تومان فروخته شد.

اما در روش دوم، زرشک به صورت بارگاهی خشک میشود که معمولا ۴ تا ۵ ماه فرایند خشک شدن آن به طول می‌انجامد و این نوع زرشک پس از ایام عید نوروز به بازار عرضه می‌شود و تا پایان سال و تا زمانی که زرشک جدید به بازار عرضه شود، امان فروش دارد.

اما اتفاقی که در سال جدید برای محصول زرشک رقم خورده است، دپو شدن این محصول در بارگاه‌های استان و سردخانه هاست، آن هم به دلیل کاهش قیمت این محصول استراتژیک و صادراتی به نصف قیمت پارسال یعنی به ۴۰ هزار تومان.

دپو شدن این محصول در بارگاه‌های زرشک خشک کنی و سردخانه‌ها سبب شده نگرانی مضاعفی بر ذهن و روان کشاورزان استان حاکم شود و آن به دلیل فرا رسیدن فصل برداشت زرشک در سال جدید است، چرا که اگر فصل برداشت آغاز شود و زرشک سال گذشته از بارگاه‌ها و سردخانه‌ها خارج نشود، دیگر جایی برای نگهداری زرشک امسال وجود ندارد و محصول بر روی درختچه‌ها در باغ‌ها باقی می‌ماند.

باید زرشک مان را با التماس بفروشیم
آقای مرادی پیرمرد کشاورزی در یکی از روستا‌های خراسان جنوبی می‌گوید: زرشکی که دارم محصول ۲ سال زحمت کشید من است، چرا که زرشک یک سال درمیان محصول می‌دهد، قیمت زرشک، پارسال کیلویی ۸۰ هزار تومان بوده، اما امسال ۴۰ هزار تومان شده است و همان ۴۰ هزار تومان را نیز باید به التماس بفروشیم.

کشاورز زرشک کار دیگری می‌گوید: هرکس محصول زرشک ما را می‌خرد به ما چک می‌دهد، من الان خودم چک‌هایی از سال ۹۲، ۹۳ و ۹۵ دارم، اما از پول خبری نیست.

اما این روز‌ها در نبود سیاست‌های مشخص خرید و فروش، سرنوشت یاقوت‌های سرخ کبیر به دست باد سپرده شده است.
این روز‌ها بارگاه‌های زرشک زیادی می‌بینیم که در انتظار مشتری است و حالا این محصول روی دست کشاورزان مانده است.

امسال جایی برای خشک کردن زرشک نداریم
محمد آقا دیگر کشاورز زرشک کار استان در شهرستان زیرکوه می‌گوید: زرشکی که روی دست کشاورزان بماند سیاه می‌شود و باید آن را دور ریخت.
کشاورز دیگری از نگرانی خود برای شروع فصل برداشت در سال جدید می‌گوید و می‌افزاید: کمتر از دو ماه دیگر فصل برداشت زرشک امسال است اگر اوضاع فروش زرشک پارسال به این منوال پیش برود، زرشک کاران دیگر قادر به برداشت محصول نیستند چرا که بارگاه‌های زرشک انباشته از محصول پارسال است و جایی برای خشک کردن و انبار محصول امسال وجود ندارد.
وسعتِ مشکل زیاد است، از بارگاه‌های پر از زرشک که بگذریم، در سردخانه‌های استان هم دیگر جایی برای انباشت محصول زرشک وجود ندارد.
همه گلایه دارند و می‌گویند سردخانه‌های استان برای نگه داشتن محصول زرشک جا ندارد.

در بررسی علل دپو شدن محصول زرشک در بارگاه‌ها و سردخانه‌ها و نبود مشتری در بازار و همچنین کاهش قیمت آن، به عوامل متعددی برخورد کردیم.
عده‌ای معتقدند به دلیل شیوع کرونا و تعطیلی رستوران‌ها و همچنین توقف صادرات، این محصول ارزشمند و استراتژیک روی دست کشاورزان استان باقی مانده است.

بازار فروش، مشکل هر ساله است، کرونا امسال این مشکل را حادتر کرده
مدیر تعاون روستایی استان می‌گوید: زرشک کاران هر ساله برای عرضه محصولشان مشکلات زیادی دارند و امسال هم با توجه به شرایط حساسی که در اثر کرونا به وجود آمده، این موضوع حادتر شده است و بازار فروشی برای محصول نیست.
ضیائیان احمدی افزود: در تلاشیم تا به کمک نهاد‌هایی همچون آستان قدس رضوی، بازار فروش زرشک را فراهم کنیم و سپس با جذب اعتبار از تهران، محصول زرشک پارسال کشاورزان را از آنان خریداری کنیم.

اما در بررسی تأثیر کرونا بر دپو شدن محصول زرشک، باید گفت شرایط پیش آمده برای محصولات استراتژیک خراسان جنوبی از جمله زرشک، برای دیگر محصولات به وجود نیامده و دیگر محصولات در بازار استان و کشور، تقریباً افزایش سه تا چهار برابری داشته است.
آنچه رنج کشاورزان را دو برابر می‌کند افزایش چند برابری نهاده‌های لازم برای تولید محصول زرشک است که این موضوع در مقابل کاهش قیمت زرشک، این را ثابت می‌کند که در سال جدید، برداشت زرشک توجیه اقتصادی ندارد.

زرشکی محصولی است که اگر صادر شود می‌تواند بیش از یک میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته باشد.
هر چهار کیلوگرم زرشک برابر با یک بشکه نفت ارزش دارد، وقتی یک محصول تا به این اندازه ارزش داشته باشد باید اوضاع مساعدی هم داشته باشد، اما این روز‌ها روی دست کشاورزان خراسان جنوبی مانده است.

اما آیا باید همه مشکلاتِ انباشت شدن محصول زرشک و کاهش قیمت آن را به گردن کرونا انداخت؟

۵۰۰ تن کجا و ۲۲ هزار تن کجا؟
احتشام، رئیس اتاق بازرگانی بیرجند می‌گوید: در بررسی مشکلات بازاریابی و فروش زرشک، باید این سؤال را از خود پرسید که چقدر از محصول زرشک ایران به بازار جهانی صادر می‌شود؟
او می‌گوید: ما آماری داریم که سالانه تنها ۵۰۰ تن زرشک از گمرکات ایران به خارج از کشور صادر می‌شود این در حالی است که در سال حدود ۲۲ هزار تن زرشک خشک در خراسان جنوبی تولید می‌شود و این صادرات ۵۰۰ تنی در مقابل تولید ۲۲ هزار تنی بسیار اندک است.

از کشاورز گرفته تا خریدار و صادرکننده همگی راه برون رفت از مشکلات دپوی زرشک استان را متفق‌القول در یک کلمه می‌دانند و آن صادرات است.
کشاورز شهرستان زیر کوه می‌گوید: اگر راهی تحت عنوان صادرات روی مردم و کشاورزان باز شود خوب است وگر نه باید منتظر شرایط بدتری باشیم.

تنها ۵ درصد زرشک استان صادر می‌شود
بهدانی معاون سرمایه‌گذاری سازمان جهاد کشاورزی استان نیز می‌گوید: زرشک محصولی است که تمام آن می‌تواند صادراتی باشد، اما تنها چیزی حدود ۵ درصد محصول زرشک استان صادر می‌شود.
با این آمار شاید اینگونه برداشت شود که تا حال هیچ تلاش سازمان یافته‌ای از سوی ارگانی دولتی برای توسعه صادرات زرشک انجام نشده است. و حال که داد کشاورزان و تولیدکنندگان درآمده است، سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، در نامه‌ای از وزارت امور خارجه کشور خواسته است برای توسعه‌ی صادرات زرشک، در سفارتخانه‌های ایران، ویترین زرشک راه اندازی شود تا این محصول به مشتریان خارجی بیشتر شناسانده شود و متقاضیان خارجی خرید این محصول افزایش یابد، که گویا وزارت امور خارجه نیز با این درخواست موافقت کرده است.
حال می‌توان امیدوار بود با عمل به این درخواست، کمی اوضاع صادرات محصول زرشک افزایش یابد تا نوسانات شدید قیمت و دپوی محصول در انبارها، کمر کشاورزان را زیر بار زحمت فراوان محصول زرشک خم نکند.

ورقی دیگر از دلایل دپوی محصول زرشک خراسان جنوبی را عده‌ای در شیطنت دلالان می‌دانند و اینطور می‌گویند که قیمت محصول را دلالان تعیین می‌کنند.
دست برندارند افشایشان می‌کنم
نماینده مردم قاین و زیرکوه که حوزه‌ی انتخابیه اش بیشترین سطح زیر کشت محصول زرشک را در خراسان جنوبی دارد، مدتی است پیگیر ماجرای رکود بازار زرشک است.
او برگ دیگری از پرونده‌ی بازار بی رونق زرشک را رو می‌کند.
اسحاقی می‌گوید من مدتی است که تذکر داده ام و گفته ام اگر قیمت زرشک همچنان پایین نگه داشته شود، اسامی دلال‌ها را افشا خواهم کرد البته نه به مردم، که به دستگاه قضا.
او معتقد است روش دلالان این است که محصول زرشک و زعفران کشاورزان را آنقدر نخرند تا بگذارند قیمت‌ها در بازار به حداقل برسد و وقتی که به حداقل رسید خودشان وارد عمل شوند و با منت بر سر کشاورزان، با پایینترین قیمت این محصولات را خریداری کنند.

تنها ۳۰ درصد، بسته بندی و ۱۶ درصد، فرآوری می‌شود
خیلی‌ها معتقدند حلقه دیگر کاهش قیمت زرشک و دپوی محصول روی دست کشاورزان، در نبود صنایع فرآوری و به تبع آن خام فروشی محصول است.
باید بدانیم ۳۰ درصد محصول زرشک خراسان جنوبی که در واقع تمام محصول زرشک کشور است، بسته بندی و تنها ۱۶ درصد آن فن آوری می‌شود که آمار ناچیزی است.
کمبود واحد‌های فرآوری و بسته بندی را در بی‌رونقی بازار زرشک نباید از قلم انداخت.
اگر فرآورده‌های متنوعی از زرشک در بازار داخلی و خارجی عرضه شود به طور حتم ارزش افزوده بیشتری را به همراه خواهد داشت.
یکی از مسئولان کارخانه بسته بندی زرشک می‌گوید: شاید همین محصول زرشک ما در کشوری دیگر تبدیل به کنسانتره شود و کنسانتره آن در تولید نوشیدنی ها، آبمیوه‌ها و طعم دهنده‌های غذا استفاده شود که این یعنی ارزش افزوده.
محصول زرشک از میان خار‌هایی چیده می‌شود که زخم‌های فراوانی بر دست و صورت کشاورزان برجای می‌گذارد و از آن گریزی نیست، اما می‌توان خار‌های جلوی پایه زرشک کاران را از جلوی پایشان برداشت.
اگر تلاشی برای فروش محصول زرشک و فرآوری و صادرات آن نشود، هر روز تعداد بارگاه‌های زرشک بیشتری در استان تعطیل و درب آن برای همیشه پلمپ می‌شود.

نبود تبلیغات گسترده، عامل سد کننده فرآوری و ارزآوری زرشک
حال که سرخی محصول ارزشمند زرشک و ارزش صادراتی آن، در چشم دولتمردان خودنمایی نمی‌کند، پژوهشگران خراسان جنوبی در تلاشند تا پودر زرشک را به عنوان محصولی ثانویه به بازار‌های جهانی وارد کنند، اما در این میان با مشکل نبود زیرساخت‌های لازم برای توسعه صادرات مواجه هستند.

عامل توسعه خوشه صنعتی خشکبار خراسان جنوبی می‌گوید: پودر زرشک، یکی از محصولات دانش بنیان و در حال تولید در استان است که جنبه صادراتی بسیار گسترده‌ای می‌تواند داشته باشد. این محصول هم اکنون با نام تجاری مانوشا در بازار توزیع شده، اما مشکلی که برای صادرات آن داریم، مساله معرفی نشدن مناسب آن است.
مصطفایی افزود: توان تولید بالای این محصول در استان وجود دارد، اما، چون به طور کامل معرفی نشده، امکان توزیع آن را به صورت گسترده نداریم و برای تحقق این امر نیازمند برنامه‌ای ویژه هستیم.

نیازمند معرفی محصول در بازار‌های جهانی هستیم
به اعتقاد مصطفایی همین تک بودن خراسان جنوبی در محصول زرشک بی دانه، ضرورت برنامه ریزی برای فراوری و تولید آن را دو چندان می‌کند.
او می‌گوید: این نعمت خدادادی در استان بخش زیادی از اقتصاد کشاورزی را به خود اختصاص داده است بنابراین حمایت از زرشک کاران ضروری است.
مصطفایی به تشکیل کانون زرشک و عناب در خراسان جنوبی اشاره می‌کند و می‌گوید: تشکیل این کانون‌ها حاصل برنامه ریزی‌های گسترده در این زمینه بوده که امسال صورت گرفته تا به توسعه بازار کمک کند.

عامل توسعه خوشه صنعتی خشکبار استان هم رفع مشکلات نوسانات قیمتی و انباشت شدن زرشک در سردخانه‌ها و بارگاه‌ها را علاوه بر فرآوری، در توسعه صادرات آن می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر کشور‌های هدف عمده صادرات زرشک، امارات است و ترکیه و عراق در سطح بعدی قرار می‌گیرند، زرشک ما از امارات به آلمان صادر می‌شود.

زیرساخت‌های اولیه برای توسعه صادرات زرشک را نداریم
او توضیح می‌دهد که اولین مشکل بر سر راه توسعه صادرات زرشک، زیرساخت‌های اولیه آن است و زرشک کاران خراسان جنوبی برای معرفی و تبلیغ محصول خود در بازار‌های جهانی، مشکلات جدی دارند.
به گفته مصطفایی، کنسرسیوم زرشک ایجاد شده و برنامه ریزی‌هایی برای بازاریابی نیز صورت گرفته، با این حال هنوز معلوم نیست که این برنامه ریزی‌ها پاسخگوی نیاز زرشک کاران خواهد بود یا نه.

عامل توسعه خوشه صنعتی خشکبار در خراسان جنوبی، تقویت بازار‌های موجود و کشف بازار‌های جدید را راه حل اصلی برای توسعه صادرات زرشک می‌داند و می‌گوید: در تلاشیم که خام فروشی را حذف کنیم، چرا که با بسته بندی کم هزینه‌ی زرشک و سپس فرآوری آن، ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌شود که می‌تواند بازار جهانی را به ایران اختصاص دهد.

ضرورت معرفی صاحبان برند‌های خشکبار
به گفته مصطفایی، اقدام موثری که برای حمایت از زرشک و عناب در خراسان جنوبی در حال انجام است، پیگیری موضوع دانش بنیان کردن شرکت‌های مرتبط با این دو محصول استراتژیک در خوشه صنعتی خشکبار در استان است، در این صورت صاحبان برند‌ها معرفی می‌شوند و به کانال‌های صادرات و توسعه محصول، مرتبط خواهند شد.

• 
  برای نتیجه گیری در بحث معرفی زرشک به جهان، شاید بتوان با مصوباتی همچون تبلیغ رایگان زرشک در شبکه‌های برون مرزی صدا و سیما، همچون مصوبه‌ای که چند روز پیش برای زعفران در مجلس تصویب شد، کار را پیش برد.
  اما درد این است که این محصول ارزشمند و خواص آن، هنوز برای خیلی از ایرانی‌ها ناشناخته است چه برسد به آن ورِ آبی ها…

  گذشته از زرشک خشک، نوع تازه‌ی این محصول نیز پتانسیل فراوانی برای فرآوری و صادرات دارد که باید برای رفع مشکل کشاورزان در فروش محصول شان، بر توسعه بازار فروش ِ این حالت از محصول نیز فکر اساسی شود.
قسمتی از مصرف زرشک به صورت تازه خوری برای استفاده در تولید آب زرشک، مربا، مارمالات و شربت استفاده می‌شود که پتانسیل خوبی برای فروش و خروج قسمتی از زرشک استان است؛ و حال با توجه به این پتانسیل، تعاون روستایی استان برنامه ریزی کرده تا در کلان شهر‌ها مثل تهران، مشهد و اصفهان برای عرضه گسترده زرشک تازه بازاریابی کند و تا کنون نیز مذاکرات و تفاهمات اولیه خوبی در خصوص این امر صورت پذیرفته است.
از جمله این تلاشها، تفاهم با تعاون روستایی تهران برای استفاده از ۵ باب غرفه اتحادیه تعاون روستایی آن استان در میادین میوه و تره بار تهران برای فروش زرشک تازه است که مانند این تفاهم باید با دیگر استان‌های کشور نیز بسته شود تا نسبت به قبل، مقدار بیشتری از محصول زرشک در ابتدای فصل به صورت تازه به فروش برسد و در بارگاه‌ها دپوی محصول را شاهد نباشیم.
همچنین مذاکره با سازمان میادین و تره بار تهران برای دریافت غرفه از آن سازمان در مراکز عرضه میوه و هماهنگی با تعدادی از تجار فعال در این حوزه برای توزیع محصول منحصر به فرد زرشک بی دانه خراسان جنوبی در دیگر استان‌های کشور، از تلاش‌های دیگر تعاون روستایی برای توسعه‌ی بازار فروش این محصول ارزشمند، استراتژیک و صادراتی است.

بدیهی است هر بخش به نوبه خود باید تلاشی کند تا محصول زرشک استان در انواع فرآوری شده مختلف و در بازار‌های مختلف داخلی و خارجی به فروش رسد.
تعاون روستایی، جهاد کشاورزی، گمرک و بازارچه‌های مرزی، اتاق‌های بازرگانی، صنعت و معدن، نمایندگان مجلس، صدا و سیما، رسانه برون مرزی و هزاران بخش و فرد دیگر از عواملی هستند که می‌توانند هر کدام به نوبه خود نقش بسزایی در توسعه بازار زرشک داشته باشند وگر نه ۴۲۰۰۰ زرشک کار استان که منبع درآمدشان از همین زرشک است، دیگر درآمدی نخواهند داشت و اقتصاد خانواده هایشان و اشتغال منطقه فرو می‌پاشد.

خراسان جنوبی در مقایسه با استان‌هایی همچون مرکزی، اصفهان و تهران از تعداد صنایع بزرگ محدودی برخوردار است و تحقق بخش عمده‌ای از جهش تولید در خراسان جنوبی مربوط به محصولات استراتژیک آن همچون زرشک و زعفران و عناب است، و لازمه جهش در این محصولات، معرفی محصول به جهان و توسعه بازار صادراتی آن است.